به گزارش صدای میانه به نقل از هفته نامه امید جوان: 26 دی ماه (1357) سالروز خروج و در واقع گریز محمدرضا شاه پهلوی پس از 37 سال سلطنت (13 سال مشروطه و 25 سال مطلقه) بر ایران است.
از سرنوشت شاه همه باخبرند. حکایت آوارگی و سپس مرگ در دوم مرداد 1359. اما بر سر دیگر پهلوی ها چه آمد؟ فرجام برادران، خواهران، همسران و دختران محمدرضا شاه چه شد؟
گفتار حاضر به همه پرسش ها درباره سرنوشت همه اعضای خانواده شاه پاسخ داده است. این اشاره اخلاقا ضرورت دارد که از مقاله پژوهشی آقای محمد رجایی نژاد در نشریه حریم امام بسیار استفاده شده است.
رضا شاه
در 24 اسفند 1256 در روستای آلاشت از توابع سوادکوه به دنیا آمد. پدرش «داداش بیگ» یاور فوج سوادکوه بود و پدران او نیز نظامی بودند. مرگ پدرش در 40 روزگی وی موجب شد مادرش «نوش آفرین» که اصالتا تهرانی بود، به تهران بازگردد. رضا و مادرش در محله سنگلج در تهی دستی زندگی می کردند تا اینکه به دلیل سابقه خانوادگی از سن 12 سالگی وارد «فوج سوادکوه» شد.
از همین زمان است که زندگی نظمی او آغاز و به تدریج مدارج نظامی را طی می کند. سال 1299، پس از کودتای سوم اسفند با لقب سردار سپهی به وزارت جنگ منصوب شد و تا سال 1302 این سمت را حفظ کرد. از سال 1302 رضا خان به نخست وزیری منصوب و سرانجام با تشکیل مجلس موسسان در 21 آذر 1304 و اعلام انقراض سلسله قاجار، رضاخان خود را شاه نامید.
مراسم تاجگذاری در 4 اردیبهشت 1305 انجام شد. با وقوع جنگ جهانی دوم در سوم شهریور 1320، ایران توسط شوروی از شمال و از جنوب توسط انگلیس اشغال شد که نقطه پایان سلطنت رضا شاه بود. وی تحت نظر نیروهای انگلیسی از بندرعباس با کشتی از ایران تبعید شد. ابتدا به جزیره موریس منتقل شد، سپس در شهر ژوهانسبورگ در آفریقای جنوبی تحت نظر قرار گرفت و همانجا نیز در ساعت 5 بامداد روز 4 مرداد 1323 (26 ژوئیه 1944) درگذشت.
پیکرش را پس از مرگ به مصر بردند. جانشینش محمدرضا، اردیبهشت 1329 جنازه پدر را به ایران انتقال داد و با تشریفات رسمی در حرم حضرت عبدالعظیم دفن کرد. این شایعه هم وجود دارد که در 24 دی ماه 1357 جسد وی به همراه جسد پسرش علیرضا توسط محمدرضا ابتدا به لس آنجلس و سپس به مصر منتقل شده است.
همسران رضاشاه
رضاخان در طول عمرش به طور قطع چهار زن گرفت که از هر کدام نیز فرزند داشت. بعضا زن پنجمی نیز به او نسبت می دهند، لذا در تعداد فرزندان او نیز بین 11 تا 12 فرزند اختلاف است.
1- در اولین ازدواج وی زمانی که واحد نظامی اش در همدان مستقر بود با زنی ازدواج می کند به نام «صفیه» که از او صاحب یک دختر می شود به نام فاطمه (همدم السلطنه). رضاخان با این زن همدانی بیشتر از یک سال زندگی نکرد و او را طلاق داد.
2- دومین همسرش که در بود و نبودش اختلاف است، مریم (یا زهرا) سوادکوهی است که از او نیز یک فرزند دختر به نام صدیقه پهلوی داشت. اختلاف اینجاست که بعضا این خانم و فرزندش را همان همسر نخست به حساب می آورند.
3- رضاخان پس از آن با تاج الملوک آیرملو ازدواج کرد که از وی صاحب 4 فرزند شد: خدیجه (شمس الملوک)، دوقلوها؛ محمدرضا و زهرا (اشرف الملوک) و علیرضا
4- سال 1306 رضاشاه با ملکه توران (از خانواده های رجال قاجاری) ازدواج کرد. این ازدواج که به دور از چشم تاج الملوک صورت گرفته بود، با اطلاع وی و مخالفت های شدید سرانجام به طلاق انجامید. رضاشاه از وی صاحب یک فرزند به نام غلامرضا شد.
5- آخرین همسر رضاشاه عصمت الملوک دولتشاهی، نواده فتحعلی شاه قاجار که محبوب ترین همسر رضاشاه بود. فرزندان رضاشاه از عصمت عبارت از: عبدالرضا، احمدرضا، محمودرضا، حمیدرضا و فاطمه.
فرجام دختران رضاشاه
1- همدم السلطنه
او که نخستین فرزند رضاخان بود در زمان سلطنت پدرش در مجالس و محافل مطرح نبود؛ با ابوالفتح آتابای ازدواج کرد و سرانجام در سال 1357 در تهران درگذشت.
2- صدیقه پهلوی
متولد 1296 شمسی، فرزند زهرا سوادکوهی بود که مادرش را در شیرخوارگی به علت بیماری سل از دست داد. صدیقه پهلوی تا زمان انقلاب اسلامی با نام خانوادگی پدرخوانده اش (کدویی) شناخته می شد و لذا هرگز به خاندان سلطنتی راه نیافت. او در دی ماه 1368 در سن 72 سالگی در تهران درگذشت و در بهشت زهرا به خاک سپرده شد. یکی دیگر از علل اختلاف در تعداد همسر و فرزندان رضاشاه همین است.
3- خدیجه (شمس الملوک)
معروف به شمس پهلوی، اولین فرزند رضاشاه از تاج الملوکبود. او در کاخ مهرشهر کرج معروف به نام کاخ مروارید زندگی می کرد. وی ریاست کانون بانوان ایران را که در اردیبهشت سال 1314 توسط رضاشاه برای پیشبرد و اجرای اهداف خود درخصوص کشف حجاب ایجاد شده بود برعهده داشت. شمس و خانواده اش در شهریور ماه 1357 کشور را ترک کردند و چندی بعد در کشور ترینیداد و توباگو در منطقه کارائیب ساکن شدند. شمس پهلوی در 10 اسفند 1374 در 78 سالگی درگذشت و در ایالت کالیفرنیا طبق آیین مسیح به خاک سپرده شد.
4- فاطمه پهلوی
سال 1307 متولد شد. پس از مرگ پدرش رضاخان، ابتدا در مرداد 1327 با یک روزنامه نگار آمریکایی ازدواج کرد و از او صاحب یک دختر و دو پسر شد. این ازدواج موجب اعتراضاتی در ایران شد.
از طرفی چون همزمان با خاکسپاری پدرش رضاشاه بود، موجب نارضایتی دربار گشت، لذا وی از امتیازات سلطنتی خود محروم گردید تا اینکه سرانجام دربار در سال 1332 به فاطمه پهلوی و شوهرش اجازه بازگشت به کشور را داد. در مرداد 1338 فاطمه از شوهر آمریکایی اش طلاق گرفت و در آبان همان سال با سپهبد محمد خاتمی ازدواج کرد.
خاتمی در سال 1354 در حال کایت سواری در حوالی سد دز با کوه برخورد کرد و کشته شد. فاطمه پهلوی یکی از سهامداران اصلی شرکت «سی آر سی» بود. سهامدار دیگر این شرکت محمد عبده بود و همین باعث شد بعد از انقلاب باشگاه پرسپولیس را از دست بدهد. اندکی پیش از انقلاب اسلامی روانه خارج از کشور شد. مدتی ساکن پاریس بود و سپس به لندن رفت و در سال 1366 همانجا درگذشت.
5- زهرا (اشرف الملوک)
معروف به اشرف پهلوی؛ وی همزمان (دوقلو) با محمدرضا پهلوی در 4 آبان 1298 در تهران متولد شد. به دستور پدرش با علی قوام ازدواج کرد و بعد از تبعید رضاشاه از او جدا شد. او از این ازدواج صاحب یک پسر به نام شهرام شد. پس از مدتی وی با فردی مصری به نام احمد شفیق ازدواج کرد و از او نیز دارای دو فرزند: شهریار شفیق (افسر نیروی دریایی بود و پس از انقلاب در پاریس ترور شد) و یک دختر به نام آزاده شفیق شد.
اشرف پس از جدایی از احمد شفیق در پاریس با مهدی بوشهری ازدواج کرد. اشرف از بوشهری فرزندی ندارد. اشرف در سال های پس از انقلاب در آمریکا زندگی می کرد و در حال حاضر از سرنوشت او خبری در دست نیست. یکی دو سال پیش، جسته و گریخته، خبرهایی از ابتلای او به آلزایمر شدید شنیده شد. با اینحال ظاهرا اشرف پهلوی با 93 سال سن زنده است.
فرجام پسران رضاشاه
1- علیرضا پهلوی
از ملکه تاج الملوک در سال 1301 خورشیدی به دنیا آمد. در سال 1315 وارد دانشکده افسری شد و در سال 1320 به همراه پدرش به تبعید رفت و تا زمان مرگ در کنار او بود. در سال 1323 وارد ارتش فرانسه شد و در سال 1326 به ایران بازگشت.
وی پیش از بازگشت به ایران در پاریس با یک بیوه لهستانی به نام «کریستیانه شولوسکی» ازدواج کرد و از او صاحب پسری شد که اسمش را «علی پاتریک» گذاشتند. علیرضا از نظر خصال و شخصیت شباهت تام و تمامی به رضاخان داشت. وی در زمانی که شایعه ولیعهدی او به دلیل بچه دار نشدن شاه و ثریا اسفندیاری بر سر زبان ها افتاد، در 6 آبان 1333 در یک سانحه هوایی کشته شد.
2- غلامرضا پهلوی
تنها فرزند رضا شاه پهلوی از ملکه توران در 25 اردیبهشت 1302 در تهران به دنیا آمد. وی نیز همراه برادران ناتنی (عبدالرضا، احمدرضا و محمدرضا) برای ادامه تحصیل به سوییس فرستاده شد و پس از اتمام تحصیل به ایران بازگشت. بعدها وارد دانشکده افسری شد و در سال 1350 به درجه سرتیپی رسید. وی در سال 1326 با هما اعلم دختر دکتر امیر اعلم ازدواج کرد و از او صاحب دو فرزند به نام های «مهرناز» و «بهمن» شد.
غلامرضا پس از جدایی از هما اعلم با منیژه جهانبانی دختر سرلشکر منصور جهانبانی ازدواج کرد و از او نیز صاحب 3 فرزند به نام های «مریم»، «آذردخت» و «بهرام» شد. وی سال 1357 از کشور گریخت و در حال حاضر کسی از سرنوشت وی خبری ندارد.
3- عبدالرضا پهلوی
وی نخستین فرزند رضاشاه از عصمت بود که در 9 مهر 1303 تولد یافت. بعد از تحصیلات مقدماتی برای ادامه تحصیل به سوییس فرستاده شد. وی سرانجام تحصیلاتش را در رشته علوم سیاسی در دانشگاه هاروارد به پایان رساند. در سال 1329 با پری سیما زند دختر ابراهیم زند ازدواج کرد.
وی به دلیل مسائل شخصی و خانوادگی از دربار دوری می کرد. پس از انقلاب از ایران خارج شد و کسی از محل زندگی او اطلاعی ندارد و گفته می شود که نام خانوادگی خود را هم تغییر داده است. وی صاحب دو فرزند به نام های «کامیار» و «سروناز» بود که آنها نیز بعد از انقلاب، ایران را ترک کردند.
4- احمدرضا پهلوی
هشتمین فرزند و پنجمین پسر رضاشاه و دومین فرزند از عصمت بود. در 5 مهر 1304 به دنیا آمد، پس از تحصیلات ابتدایی مشغول تحصیل در مدرسه نظام بود که پس از برکناری و تبعید پدرش در سال 1320 با او به آفریقای جنوبی رفت. در سال 1323 برای ادامه تحصیل به بیروت رفت و پس از مرگ پدرش به ایران بازگشت.
در سال 1325 با سیمین تاج بهرامی دختر دکتر حسین بهرامی (احیاءالسلطنه) ازدواج کرد که ثمره این ازدواج دو فرزند به نام های «شاهرخ» و «شهلا» بودند.
این پیوند در سال 1333 به جدایی انجامید و احمدرضا در سال 1337 با «رزا بزرگ نیا» دختر دانش بزرگ نیا ازدواج کرد و از او نیز صاحب سه فرزند به نام های «شاهین»، «شهرناز» و «پری ناز» پهلوی شد.
وی در امور اقتصادی، سیاسی و اجتماعی دخالتی نمی کرد و کمتر در دربار حاضر می شد. پس از انقلاب به همراه خانواده اش ایران را ترک و در سال 1361 با بیماری سرطان خون در فرانسه درگذشت.
5- محمودرضا پهلوی
نهمین فرزند رضا شاه و ششمین پسر وی از عصمت بود که در 12 بهمن 1305 از عصمت به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و مقدماتی را در تهران به پایان برد و برای ادامه تحصیل در رشته مدیریت بازرگانی و صنعتی در دانشگاه کالیفرنیا و میشیگان به آمریکار فت. پس از بازگشت به ایران در سال 1333 با مهردخت اعظم زنگنه ازدواج کرد که این ازدواج پس از سه سال به جدایی انجامید.
در سال 1343 با مریم اقبال دختر منوچهر اقبال ازدواج کرد ولی او نیز پس از مدتی از او جدا شد. محمودرضا در فساد اقتصادی شاخص ترین فرد خانواده پهلوی بود. وی در سال 1357 ایران را ترک کرد و در سال 1390 (2010) در کالیفرنیای آمریکا درگذشت.
6- حمیدرضا پهلوی
یازدهمین فرزند رضاشاه و هفتمین پسر وی و پنجمین فرزند از ملکه عصمت بود. وی در 13 تیر ماه 1311 متولد شد. پس از تبعید رضاشاه با پدر به آفریقای جنوبی رفت و در سال 1323 برای ادامه تحصیل به بیروت رفت. در سال 1330 در سن 19 سالگی با دختر عموی مادرش مینو دولتشاهی ازدواج کرد که منجر به طلاق شد.
بعدها به دلیل مشکلات اخلاقی عنوان شاهزادگی از وی سلب و از دربار رانده شد. وی صاحب دو فرزند به نام های «بهزاد» و ««ازک» از مینو خامنه شد. این دو بعد از طلاق پدر و مادر، تحت سرپرستی عمویشان محمدرضا قرار گرفتند. او به علت عدم ارتباط با خاندان پهلوی، پس از انقلاب، ایران را ترک نکرد و در سال 1371 درگذشت و در بهشت زهرا دفن شد.
7- محمدرضا پهلوی
متولد 4 آبان 1298، سومین فرزند رضاشاه، اولین پسر وی و دومین فرزند (به همراه خواهر دوقلویش اشرف) از تاج الملوک آیرملو بود که جانشین پدر شد. محمدرضا شاه تا شش سالگی تحت مراقبت مادربزرگ قرار داشت. در همین شش سالگی پدرش پادشاه شد و او به ولیعهدی ایران رسید. تحصیلات مقدماتی را در تهران و تحصیلات متوسطه را در سوییس به اتمام رساند. در بازگشت به ایران با درجه ستوان دوم از دانشکده افسری فارغ التحصیل شد.
در جنگ جهانی دوم و هم زمان با اشغال ایران در 22 سالگی به پادشاهی رسید و از 25 شهریور 1320 تا انقلاب اسلامی 1357 بر ایران پادشاهی کرد.
با گسترش نهضت اسلامی در سال 1357 و فشار نیروهای مخالف رژیم، پایه های اقتدار رژیم پهلوی سست گشته و در نهایت منجر به فرار شاه در 26 دی ماه گردید. مقصد نهایی محمدرضا آمریکا بود ولی وی پس از توقفی کوتاه در «اسوان مصر» دعوتی از ملک حسن دوم پادشاه مراکش دریافت کرد. دعوت همتای مراکشی اش را پذیرفت. خانواده پهلوی چند هفته ای در آنجا ماندند تا اینکه به دنبال بی میلی پادشاه مراکش به ادامه توقف در آن کشور، آنجا را ترک کردند.
از اسفند 57 شمسی تا 10 فروردین 58 شاه و اطرافیان او برای یافتن پناهگاهی در اروپا یا خاورمیانه تلاش کردند ولی هیچ کشوری تقاضای آنها را نپذیرفت. از جمله این کشورها سوییس، انگلستان و فرانسه بود. اردن نیز این درخواست را نپذیرفت.
سرانجام در روزهای نخست فروردین، دوستان آمریکایی شاه «جزایر باهاماس» منطقه ای دور از سواحل فلوریدای آمریکا را پیشنهاد کردند که شاه و خانواده او در 10 فروردین از مراکش، عازم باهاماس شدند.
در همین زمان است که فرح در مصاحبه ای درباره اوضاع محمدرضا و خانواده اش اینگونه گفت «گاهی می اندیشم که دنیا طوری با ما رفتار می کند که گویی بزرگترین جنایتکاران روی زمین هستیم.»
محمدرضا به فکر اقامت در انگلستان نیز افتاد. او در آنجا یک ملک شخصی داشت؛ البته وقتی شایعاتی درباره مخالفت ملکه الیزابت و نخست وزیر وقت «تاچر» شنیده شد، آنجا نرفت و از این برخورد انگلیس شوکه شد و گفت: «باور کردنی نیست که بعد از آنچه من برای دوستان انگلیسی ام انجام داده ام، آنها اینطور صحبت می کنند.»
اتریش نیز از پذیرفتن شاه شانه خالی کرد. در نهایت شاه که رییس جمهور مکزیک را به خوبی می شناخت، لذا به چهارمین کشور وارد شد. در آنجا بیماری سرطان شدت یافت و چون امکان جراحی در مکحزیک نبود به آمریکا رفت و زمانی که در بیمارستان نیویورک بستری بود، تظاهرات بیست و چهار ساعته جلوی بیمارستان علیه او ادامه داشت.
میلیونها آمریکایی حضور شاه را در آمریکا عامل اصلی گروگانگیری می دانستند. سرانجام کوشش کارتر برای رهایی محترمانه از بن بست حضور شاه در خاک کشورش در ظاهر به نتیجه مطلوب رسید و پس از مذاکرات با فرمانده نیروهای مسلح پاناما ورود او را پذیرفت اما محمدرضا چون احتمال می داد آمریکایی ها و پانامایی ها با رهبران جمهوری اسلامی بر سر جان او معامله کنند، قصد کرد آنجا را ترک کند. در این هنگام، انورسادات از شاه دعوت کرد تا برای معالجه و سکونت به مصر بیاید تا اینکه در فرودگاه قاهره، انور سادات همراه همسرش جهان سادات به استقبال آمده بودندو از آنجا به «قصر قبه» رفتند. سرانجام محمدرضا بعد از عمل جراحی به اغما رفت و در ساعت 10 صبح 5 آبان 1359 (27 ژوئیه 1980 میلادی) فوت کرد.
آوارگی او 18 ماه طول کشید؛ 10 هفته در مراکش، 11 هفته در باهاماس، 17 هفته در مکزیک، 10 هفته در آمریکا برای معالجه، مدت کوتاهی هم در پاناما و سرانجام در مصر.
دختران محمدرضا شاه
1- شهناز
حاصل ازدواج محمدرضا با فوزیه بود. جهت تحصیل به اروپا رفت. پس از کودتای 1332 به ایران بازگشت و در سال 1335 به عقد اردشیر زاهدی پسر فضل الله زاهدی درآمد. پس از به دنیا آوردن فرزندشان مهناز در سال 1343 از اردشیر زاهدی جدا شد. مدتی به سوییس رفت و در آنجا با خسرو جهانبانی آشنا شد و بدون اجازه دربار با او ازدواج کرد. به همین دلیل طرد شد.
وی سال ها آنجا ماند تا اینکه با وساطت فرح دیبا بخشیده شد و به ایران آمد. شهناز پیش از انقلاب ظاهرا به مذهب روی آورد و نام خود را به هاجر تغییر داد و از آن پس با روسری در مجالس خصوصی شرکت می کرد. وی از سیاست به کلی دور بود و بعد از انقلاب در پاریس زندگی می کند.
2- فرحناز
دختر دوم محمدرضا در سال 1341 به دنیا آمد. در ابتدا به آموختن زبان فرانسه مشغول شد. سپس در دبستان مخصوص در جنب قصر نیاوران به تحصیل پرداخت. 16 ساله بود که به دلیل انقلاب اسلامی ناچار به ترک ایران شد و در آمریکا مشغول تحصیل گشت. وی سهامدار چند موسسه و کارخانه بزرگ در آمریکاست و اکنون به صورت مجرد در آمریکا زندگی می کند.
3- لیلا
سومین دختر محمدرضا و آخرین فرزند او و فرح است که در سال 1349 در کاخ نیاوران به دنیا آمد. 8 ساله بود که همراه خانواده از ایران خارج شد و در طول دوران در به دری همراه با پدر و مادر بود.
10 ساله بود که در یک مدرسه آمریکایی در قاهره نام نویسی کرد.
بعد از مرگ پدرش به آمریکا رفت. وی با وجود داشتن تحصیلات عالیه در رشته ادبیات تطبیقی به شدت افسرده بود و از سردردهای میگرنی و دردهای عضلانی رنج می برد. همچنین شکست عشقی او نیز باعث شد که سال 1380 در سن 31 سالگی دست به خودکشی بزند. لیلا پهلوی در پاریس دفن شد.
***************
مطلب مرتبط:
