یكی از دغدغه‌های بزرگ و اساسی امیرمؤمنان علی(ع) در تمامی زندگی به ویژه در دوران حكومت كوتاهش آن بود كه فقر، نیازمندی و نابرابری را از چهره جامعه و افراد آن بزداید و از طریق اشتغال آبرومندانه و سیاست‌های صحیح اقتصادی درآمدی معقول برای مردم فراهم كند. منسوب به ایشان است كه: اگر فقر در برابر من به صورت انسانی مجسم گردد، البته او را می‌كشم.
علی(ع) به خوبی می‌دانست كه فقر ناشی از كمبود اشتغال و امكانات بر هرگونه ارزش و فضیلتی غلبه می‌كند تا در آینده سبب كفر و الحاد و ناسپاسی گردد و بدین خاطر است كه حضرت همیشه و در هر میدانی با این پدیده شوم مبارزه می‌كرد و راه را بر آن می‌بست. از منظر علی(ع) بر هر دولت و ملّتی و به عبارت دیگر، بر هر نظام اقتصادی‌ای لازم و ضروری است كه در میان افراد خود فقیری باقی نگذارد زیرا «فقیر در وطن خود غریب است». اگر برای اكثر مردم مرگ دردناك‌ترین حادثه زندگی است امّا در نظر امام، فقر مرگی‌بزرگ‌تر از مرگ معمولی است، لذا می‌فرماید: فقر، مرگ بزرگ‌تر است.
حكومت حق، شرایطی را فراهم می‌آورد كه در آن مردم حداقل امكانات‌اساسی زندگی را داشته باشند و برای همه كسانی كه می‌خواهند كار كنند امكان‌كار فراهم باشد. امام علی(ع) دردوران حكومت كوتاه خود، لااقل در كوفه، حداقل امكانات اساسی را برای عموم مردم تأمین كرد؛ چنان‌كه خود فرمود:
كسی در كوفه نیست كه در رفاه به سر نبرد، حتی پایین‌ترین افراد نان‌گندم می‌خورد، سرپناه دارد و از آب گوارا می‌نوشد.
ایشان شرف و فضیلت هر حاكمی را در عمران شهرها و روستاها دانسته و در عهدنامه مالك اشتر یكی از وظایف دولت را «عماره بلادها» برشمرده است. به یقین، مقصود از «عماره البلاد» شهرسازی صرف نیست، بلكه با توجه به شرایط آن زمان باید گفت مقصود آبادانی شهرها، زمین‌های كشاورزی و اموری كه زمینه اشتغال، درآمد و ثروت جامعه را فراهم نماید، می‌باشد. به طوری که در یك بیان اساسی و كلّی برای ایجاد ثروت و درآمد و انواع اشتغال مولّد و مفید می‌فرمایند: ان‌ّ معایش الخلق خمسه: الاماره و العماره و التجاره و الاجاره و الصدقات.
امور كشوری و لشكری (اماره)، كشاورزی و صنعت (عماره)،تجارت، اجاره (درآمد زمین، مسكن و غیره و اجرت كار) و صدقات(زكات و صدقه و كمك‌های دولت و مردم) زندگی مردم را تأمین‌می‌كند.
گفتار علی(ع) در راه‌های تأمین معاش و كسب درآمد و ثروت واضح‌است امّا سه مورد آن را كه در تولید ثروت و درآمد مستقیم و غیرمستقیم در اقتصاد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، توضیح بیش‌تری داده می شود:
1. کشاورزی
یكی از پیش‌بایسته‌های رشد اقتصادی، رشد بخش كشاورزی است. مازاد سرمایه و نیروی كار این بخش از یك سو، می‌توانند موتور توسعه صنعتی را روشن كرده و از سوی دیگر، خانوارهای این بخش بازارِمصرف‌ِ كالاهای بخش صنعت باشد. بنابراین، توسعه اقتصادی پویا، بدون رشد صحیح بخش كشاورزی تحقق نمی‌یابد.
یكی از ملاك‌های ارزشیابی حكومت‌ها و یكی از وظایف اصلی‌كارگزاران دولت‌ها در منظر امیرمؤمنان علی(ع) توجه خاص به بخش‌كشاورزی و توسعه آن است. بدین منظور در نامه‌ای به قرظه بن كعب‌انصاری دستور بازسازی نهری را صادر كردند:
امّا بعد، مردانی از اهل ذمّه در حوزه استحفاظی زمین‌های خراجی تو درباره نهری كه از بین رفته صحبت كردند و در این نهر، نفع آنها و افزایش ثروت برای مسلمین است؛ بنابراین، تو و آنها كارشناسی‌كنید، سپس عمران و اصلاح نهر را به عهده بگیر؛ پس به جانم سوگندكه رفاه و افزایش درآمد آنها بسیار محبوب‌تر است نزد من تا این‌كه از این زمین‌ها خارج شده و بیكار و عاجز شوند و در وظیفه كشاورزی خود كه به صلاح كشوراست كوتاهی كنند.
امام(ع) در راستای حفظ و افزایش اشتغال در بخش كشاورزی، فرماندهان‌سپاهش را مأمور دفاع از حقوق كشاورزان كرد:
شما را به خدا سوگند كه مبادا كشاورزان از جانب شما مورد ظلم واقع‌شوند. بر همین اساس سیاست مالی و جمع‌آوری خراج را به نحوی طراحی نمودند كه رشد تولید و وضعیت درآمدی مردم مورد توجه قرار گیرد،از این رو به شدت از سنگینی بار مالیات در حكومت ایشان نهی شده است.
حضرت(ع) در فرازی از منشور نامه مالك اشتر چنین می‌نویسد: باید بیش از تحصیل خراج در اندیشه آبادانی زمین باشی، زیرا خراج حاصل نشود مگر به آبادانی زمین، و هر كه خراج طلبد و زمین آباد نسازد، شهرها و مردم را هلاك كرده است و كارش استقامت ندارد مگر اندكی. هرگاه از سنگینی خراج یا آفت محصول یا خشك شدن چشمه‌ها و یا كمی باران، یا دگرگونی زمین در اثر آب‌گرفتگی و فساد بذرها و یا تشنگی بسیار زراعت و فاسد شدن آن، شكایت نزد تو آورند، از هزینه و رنجشان بكاه، آن‌قدر كه امید داری كه كارشان راسامان دهد، و كاستن در خراج بر تو گران نیاید، زیرا اندوخته‌ای شود برای آبادانی بلاد تو و زیور حكومت تو باشد و از تو به‌خوبی ستایش می‌كنند و در گستردگی عدالت از ناحیه تو با خرسندی سخن‌می‌گویند.
امام علی(ع) از آنجا كه خود الگوی كاملی از یك شخصیت برجسته صحنه كار و فعالیت‌های اقتصادی و كسب درآمد بود، به مردم نیز سفارش و توصیه به كار كشاورزی می‌نمود. ایشان می‌فرمود:
هر كس آب و خاكی در اختیار داشته باشد (و كشت و كاری نكند) و فقیر بماند، خدا او را از رحمت دور سازد ) شوربختانه با وجود بالغ بر 7 رودخانه خروشان و زمین پهناور حاصلخیز در منطقه میانه اما...!).
و در جای دیگر می‌فرماید:
هر كس چشمه‌ای شیرین و گوارا بیابد و از آن سیراب شود (ولی) قدرآن را نداند، به زودی تشنه گردد و آن را نیابد.
تأكید امیرمؤمنان علی(ع) بر اهمیت بخش كشاورزی، علاوه بر اهمیت واقعی سهم این بخش در ایجاد اشتغال سازنده و مفید، نشان دهنده این نكته نیز می‌باشد كه هرگاه فرهنگ تولیدی در جامعه به خاطر عادت كردن مردم به درآمدهای دولتی و عطایا تضعیف شود، بر رئیس دولت و كارگزاران لازم است برای بازگشت و تصحیح فرهنگ تولیدی،سرمایه‌گذاری‌های ضروری را انجام دهند، ضمن این‌كه خود نیز الگوی خوبی‌برای ترویج این فرهنگ باشند.
2. صنعت و تجارت
در جامعه صنعتی و تكنولوژیك امروز، صنعت و تجارت (خدمات) بخش عمده اشتغال را تأمین می‌كند. در واقع، جامعه تكنولوژیك سبب جابه‌جایی قابل ملاحظه نیروی كار از بخش تولیدی ـ كه بدان بخش اوّلیه‌می‌گویند ـ به سوی بخش‌های دوم (صنعت) و سوم (تجارت و خدمات)می‌شود. بخش اوّل، بخش استفاده از منابع طبیعی است كه شامل كشاورزی،ماهیگیری، شكار، دامداری و معادن است. بخش دوم شامل تمام فعالیت‌هایی‌است كه صرف تغییر شكل مواد خام به محصولات ساخته شده می‌شود، بنابراین‌شامل تمامی اَشكال فعالیت صنعتی است. بخش سوم شامل تمامی‌فعالیت‌های تجاری، حمل و نقل، ارتباطات، خدمات حرفه‌ای و عمومی، مشاغل و كلاً مشاغل غیر یدی می‌باشد.
پس از ظهور اسلام، توجهات پیامبر گرامی اسلام(ص) نسبت به فراگیری صنعت ابزارهای دفاعی و همه حرفه‌ها و پیشه‌های موجود، سبب رشد این بخش گردید. در سایه این‌توجهات صنایع و مشاغل بافندگی، دوزندگی، آهنگری، ساختمان،چرمسازی، چاه كنی و استفاده از آب‌های زیرزمینی در دوره زمامداری‌حضرت رونق گرفت و پیشه‌ورانی متصدی این امور شدند.
ایجاد این صنایع هم موجب می‌شد كه تعدادی از افراد در این بخش‌ها شغل‌های مولّد و مفیدی داشته باشند و هم با ساختن ابزارهایی كه در چاه كنی و انتقال آب‌های زیرزمینی به روی زمین مورد استفاده قرار می‌گرفت، به‌رونق‌بخشی كشاورزی و گسترش آن و بالابردن اشتغال و تولید بیش‌تر در آن‌بخش كمك شایانی نمایند.
بدان خاطر، علی(ع) ضمن توجه دادن مردم به راه‌های مختلف اشتغال و درآمد، اشتغال و امرار معاش در بخش صنعت را مورد توجه قرار می‌دهند.
جالب است بدانیم كه در دیدگاه امام علی(ع) قوام طبقات كشاورز و كارمند لشكری و كشوری (و محرومان و ناتوانان) به وجود صنعتگران پیشه ور و تاجران است زیرا اینان هستند كه تقاضای كالاهای مورد نیاز مصرفی و سرمایه‌ای را پاسخگو هستند. حضرت می‌فرماید:
و این‌ها كه برشمردم (سپاهیان، كشاورزان، قضات، عاملان و كاتبان)،استوار نمانند مگر با بازرگانان و صنعتگران كه گرد هم می‌آیند و باسودی كه حاصل می‌كنند، بازارها را بر پای می‌دارند و با كارهایی كه‌دیگران در انجام دادن آنها ناتوان‌اند، امور رعیت را سامان می‌دهند.
بدین جهت، حضرت در فراز دیگری از نامه 53 بر حمایت و پشتیبانی از این‌طبقات مفید تأكید می‌كند:
اینك سفارش مرا در حق بازرگانان و پیشه‌وران [صنعتگران] بپذیر و درباره آنها به كارگزارانت نیكو سفارش كن. خواه آنها كه در شهرها نشسته‌اند، خواه آنها كه بین شهرها با مال خود در رفت و آمدند، و بعضی كه كارگرند و با تلاش بدن كسب روزی می‌كنند؛ زیرا این گروه،خود مایه‌های منافع‌اند و اسباب رفاه و آسودگی و به دست آورندگان آن از راه‌های دشوار و دور و خشكی و دریا و دشت‌ها و كوهساران و جای‌هایی كه مردم در آن جای‌ها گرد نیایند و جرأت رفتن به آن جای‌ها ننمایند... بازرگانان و صنعتگران اهل سلامتند و مایه خوف و خطر نیستند. مردمی آرامند كه هیچ غائله از آنان برنمی‌خیزد. در دیار خویش و در پیرامون شهرهای قلمرو خود، جویای حالشان باش و به آنان مهربانی‌كن. گفتار حضرت در مورد اهمیت تجارت و فایده آن و... چنان واضح است‌كه نیازی به توضیح نمی‌باشد.
در پایان لازم است ذکر شود که حضرت (ع) در فرازی که به امام حسن (ع) در مورد اهمیت تاریخ توصیه می کنند، ضمن توجه دادن به آن می فرمایند: "پسرم! درست است كه من به اندازه پيشينيان عمر نكرده ام، امّا در كردار آنها نظر افكندم، و در اخبارشان انديشيدم، و در آثار شان سير كردم تا آنجا كه گويا يكى از آنان شده ام، بلكه با مطالعه تاريخ آنان، گويا از اوّل تا پايان عمرشان با آنان بودهام ... " لذا این شخصیت بزرگ تاریخ با چنین دانش و تجربه ای سیاست های مذکور را سیره خود قرار داده و به آن توصیه می نموده است. بنابراین تردیدی نیست که با رهنمود قراردادن گفتارها و رفتارهای اقتصادی امام علی (ع)، جامعه و کشور ما می تواند بر هدف گذاری های اسناد بالا دستی (قانون اساسی، سند چشم انداز 20 ساله، سیاست های اقتصاد مقاومتی، برنامه های توسعه و اصل 44 قانوان اساسی) که از جمله مهمترین اهداف آنها رساندن کشور به قطب اقتصادی در آسیایی جنوب غربی با تکیه بر ظرفیت ها و توان های منطقه ای و حداقل وابستگی به درآمدهای نفتی است، دست یابد. با ایمان به این نکته که منطقه میانه از نقطه نظر ژئو پلیتیکی ( قرار داشتن در مسیر آبراهه ها، منابع غنی زمینی و زیرزمینی، موقعیت استراتژیک و قرار داشتن در گذرگاه ترانزیتی) می تواند در بخش های مختلف اقتصادی نسبت به سایر مناطق استان پیشگام باشد، بر دستگاه های اجرایی، نهادهای خصوصی و مدنی است که با در نظر گرفتن شاخص های توسعه پایدار و استراتژی های سند توسعه شهرستان از این ظرفیت ها استفاده نموده و همزمان با سایر مناطق کشور بتوانند با ایجاد فضای اقتصاد رقابتی و اشتغال پایدار در سطح منطقه بر آن سیاست ها جامع عمل پوشانده و در راستای توسعه پرشتاب سایر ملل و کشورها سهم خود را در رشد اقتصاد جهانی ایفا نمایند.
مقام معظم رهبری: ما اگر چه نمي‌توانيم همانند اميرالمؤمنين(ع) عمل كنيم، لكن بايد سعي كنيم به سمت اين الگوي حكومتي حركت كنيم.
والسلام علی عبادلله الصالحین
