عزیز شمردن شب آخرین چهارشنبه سال سنتی دیرینه است که از پنج هزار سال پیش و از سومریان به یادگار مانده است. سومریان نوابعی بودند که یافته های آنان در مورد زمان با آخرین یافته های علمی بشری خطای بسیار جزئی و قابل قبولی دارند که از آن نمونه می توان به کشف گردش کره زمین دور خورشید در مدت یک سال و تبدیل روز به 86400 قسمت به نام ثانیه بود. آنها روز اول فروردین را مبدأ تحویل سال گرفتند و هزاران سال بعد کشف شد که این روز واقعاً روز زنده شدن حیات در زمین است. آنها نخستین قومی بودند که موفق شدند از انرژی گاز طبیعی، گرما و نور بگیرند. آنها به آتش ، آب ، باد و خاک احترام زیادی قائل بودند اما نباید تصور کنیم چنین نوابغی مانند اعراب جاهل به جای بت پرستی، آتش پرستی می کردند. آنها بنا به شناخت زیادی که از آتش، ستارگان، باد و غیره داشتند، به آنها به عنوان نمادی از قدرت خدای قهار احترام می گذاشتند.
سومریان با احترام به آخرین شب چهارشنبه سال آنرا نمادی برای بدرقه سال کهنه دانسته و در این روز مراسمی را اجرا می کردند که این مراسم در منطقه های مختلف دچار تغییراتی شده و کم و زیاد شده است، طوریکه گاهی یک منطقه دارای مراسم چهارشنبه سوری خاص و منحصر به آن منطقه می باشد. آذربایجانی ها از دیرباز این روز را عزیز دانسته و از این روز به عنوان بهانه ای برای تحکیم روابط عاطفی استفاده کرده اند. طبیعی است که بخاطر قرابت قومی و زبانی آذربایجانیان با سومریان ، مراسم چهارشنبه سوری یا عیدنوروز در آذربایجان گسترده تر از دیگر مناطق باشد.
بعضی از آداب و رسوم مردم آذربایجان در این روز خیلی خاص و منحصر به منطقه است که بخش غنی از فولکلور آذربایجان را می سازد. شهرهای مختلف آذربایجان نیز دارای آداب و رسوم منحصر به منطقه خود هستند که به بعضی از آنها اشاره می شود:
در این روز تمام فامیل در خانه ریش سفید فامیل جمع می شوند. چرشنبه بازاری” (خرید روز چهارشنبه) نیز آداب مخصوص به خود را دارد. همه مردم به بازار می روند و “چرشنبه لیک” می خرند. چرشنبه لیک عبارت است از آینه، شانه، جارو، آجیل و… در این روز برای بچه ها نیز اسباب بازی می خرند.
در چهارشنبه آخر سال از طرف خانواده داماد به خانه تازه عروس هدایایی با عنوان “چرشنبه لیک” (هدیه روز چهارشنبه ) فرستاده می شود. در میان این هدایا می توان سبزه عید، چند شاخه گل سرخ، تعدادی ماهی قرمز، آجیل، لباس، چادری و… مشاهده کرد. همچنین سفره هفت سین، آینه، شانه و سرمه نیز همراه آن به خانه عروس می فرستند .
"
در این روز معمولا غذاهایی مانند شیربرنج (سوت آشی) یا کوفته درست می کنند. هنگام درست کردن کوفته، یک کوفته اضافه می پزند و به آن “غئییب پایی” (سهم غایب) می گویند که سهم مهمان ناخوانده می باشد.
در این روز گندم بو داده (قوورقا) درست می کنند و در بعضی از مناطق، ریش سفید فامیل هنگام روشن کردن آتش در پشت بام، یک خط دایره ای کشیده و قورقاها را داخل آن پخش می کندسپس آنها را به سوی آسمان پرت می کند و می گوید: “بودا قوشلارین پایی”
یومورتا بویاما یا رنگی کردن تخم مرغ خصوصاً با پیاز نیز از رسوم متداول منطقه است. یومورتا چاققیشما یا شکستن تخم مرغ قبل از خوردن نیز رسمی دیگر از این روز است.
باكى چى نين سؤزى، سوْوى، كاغيذى/ اينكلرين بولاماسى آغوزى/ چرشنبه نين گيردكانى مويزى/ قيزلار ديير: ” آتيل ماتيل چرشنبه / آينا تكين بختيم آچيل چرشنبه “
يومورتانى گؤيچك گوللى بوْيارديق/ چاققيشديريب سينانلارين سوْيارديق/ اوْيناماقدان بيرجه مگر دوْيارديق؟/ على منه ياشيل آشيق وئرردى/ ایرضا منه نوروزگوْلى درردى
شال ساللاما یا قورشاق ساللاما یکی از مهمترین و بارزترین نمادهای چهارشنبه سوری آذربایجان است که پسرها در این شب شال و ظرفی را از پنجره یا باجا (روشنایی پشت بام) به منزل شخص آویزان می کردند تا صاحبخانه هدیه یادبودی در داخل آن بگذارد. اگر صاحب شال داماد باشد خود را معرفی می کند. اعضای خانواده و مهمانان می گویند: نه قویاق قورشاغا؟ بی (داماد) می گوید: گلینی (عروس را)، می گویند: گلین اولماز آمما توخودوغو جوراب(یا پالتار) اولار. چه زیبا استاد شهریار می گوید:
بايراميدى ، گئجه قوشى اوخوردى/ آداخلى قيز ، بي جوْرابى توْخوردى/ هركس شالين بير باجادان سوْخوردى/ آى نه گؤزل قايدادى شال ساللاماق!/ بي شالينا بايرامليغين باغلاماق !
اگر کسی در آن سال عزیزی از دست داده، در مراسم شال ساللاما شرکت نمی کند. گویا شهریار کوچک که خان ننه اش را از دست داده بود این رسم و رسوم را نمی دانست که تقاضای شال می کند و به پشت بام فاطما خالا می رود ولی فاطما خالا دل شهریار را نمی شکند:
شال ايسته ديم منده ائوده آغلاديم/ بير شال آليب تئز بئليمه باغلاديم/ غلام گيله قاشديم شالى ساللاديم/ فاطما خالا منه جوراب باغلادى / خان ننه مى يادا ساليب ، آغلادى
یکی از مراسمات مهم این روز، پریدن از روی آتش است. باز تأکید می شود اینکه مراسم پریدن از روی آتش یادگار سومریان است یا زرتشت، در هرصورت دلیل بر آتش پرستی نیست بلکه جنبه احترام داشته است. بعد از غروب آفتاب، آتشها روشن می شوند و همه سعی می کنند از روی ان بپرند. روی آتش ” اوزرلیک” ( اسپند) می ریزند و اعتقادی وجود دارد که پریدن از روی آتش موجب خوشبختی و گشایش بخت می شود.
موقع پریدن از روی آتش چنین نغمه هایی خوانده می شود:
آتیل باتیل چرشنبه/ بختیم آچیل چرشنبه.
یا می گویند:
آتیل، توتول چرشنبه/ چیللم توکول چرشنبه/ بختیم آچیل چرشنبه
رسومات زیادی برای چهارشنبه های آخر سال وجود دارد که ذکر عناوین آن نیز در حوصله این مجال نیست اما می توان چند نمونه را ذکر کرد:
قنداق بچه درست می کنند.
به حمام رفته و مشغول آبتنی می شوند.
شاخهای قوچها را با پارچه های قرمز رنگ می ندند.
پول، الک، نمک، آرد، روییندنی، آتش، هیزم به کسی نمی دهند.
قبل از طلوع آفتاب از روی آب می پرند.
شمعی که کاملا نسوخته را خاموش نمی کنند.
قبل از غروب آفتاب چراغها را روشن می کنند.
کنار زنی که وضع حمل کرده نمی روند.
شب زود نمی خوابند.
از دیوار خانه دیگ می آوبزند.
به رفتن بر سر مزار درگذشتگان یاد آنها را گرامی می دارند.
