متن کامل غزلیات ترکی و فارسی حکیم ملا محمد فضولی بر اساس چاپ انتقادی دکتر حسین محمدزاده صدیق انتشار یافت. این کتاب- که در اندازه‌ی رقعی و 846 صفحه با جلد گالینگور سخت توسط نشر تکدرخت روانه‌ی بازار شده است- حاوی سه بخش است. بخش اول: 410 غزل فارسی. بخش دوم: 326 غزل ترکی (به انضمام غزلیات ترکی موجود در مثنوی لیلی و مجنون). بخش سوم: 327 غزل ترکی. بخش اخیر، ترجمه‌ی منظوم 327 غزل فارسی فضولی است که توسط شاعران مطرحی چون: علی آقا واحد، محمدآقا سلطانوف، محمد مبارز علیزاده، میرمهدی سیدزاده، محمدتقی زهتابی و حسین دوزگون (دکتر صدیق) به انجام رسیده است.
بخش اول و دوم کتاب در واقع جمع آوری غزلیات فضولی است که دکتر صدیق در سال‌های گذشته در کلیات اشعار فارسی و ترکی در دو مجلد مجزا تصحیح و منتشر کرده‌اند. بخش سوم کتاب نیز کامل شده‌ی کتاب «غزللر» است که استاد در سال 1388 بر اساس ترجمه‌ی منظوم شاعران فقید آذربایجانی تصحیح و تدوین کرده بودند.
زحمت جمع آوری ثمره‌ی تصحیح علمی دکتر صدیق را آقایان شاهرخ نخعی و کریم اسدی کشیده‌اند. توضیحی را که این دو بزرگوار بر کتاب نوشته‌اند در زیر می‌آوریم:
غزلیات فارسی:
غزلیات فارسی فضولی را اول بار مرحوم خانم حسیبه مازی اوغلو گردآوری و چاپ کرده است. سپس دکتر صدیق آن‌ها را پس از مقابله و تصحیح مجدد، انتشار داده است. ما 410غزل مندرج در این مجلد را از همین چاپ عیناً برداشته‌ایم.[1]
غزلیات ترکی:
غزلیات ترکی فضولی بارها در داخل و خارج، انتشار داده شده است. ما تعداد 301 غزل ترکی مندرج در این مجلد را عینا از چاپ انتقادی دکتر ح. م. صدیق برداشته‌ایم.[2]
غزل‌های مثنوی لیلی و مجنون:
فضولی در مثنوی لیلی و مجنون 25 غزل گنجانده است که ما این تعداد را در این کتاب نقل کرده‌ایم.[3]
ترجمه‌های ترکی از غزل‌های فارسی:
بسیاری از غزل‌های فارسی که در قسمت اول این کتاب نقل کردیم، از طرف شاعران آذربایجان به ترکی ترجمه شده است. این ترجمه‌ها را دکتر صدیق گردآوری و در دو کتاب چاپ کرده است و ما تعداد 327 غزل از هر دو کتاب را عینا در این مجلد درج کردیم.[4]
معرفی حکیم ملا محمد فضولی:
مولانا حکیم ملا محمد فضولی، معروفترین شاعر سدهی دهم هجری نه تنها در تاریخ ادبیات ترکی آذری بلکه در تمامت ادبیات ترکی جایگاه والا دارد. او فرزند مفتی معروف حلّه نامبردار به «ملا سلیمان» است. زندگی گزاران در تراجم احوال ازو به عزت یاد میکنند و به عشیرهی «بیات»های آذربایجان از عشایر 24 گانه اوغوزان یا ترکان غز منسوب میدارند.
وی در دوران کودکی، تحصیلات خویش را با تحصیل مقدمات عربی و ادب ترکی و فارسی پیش پدر خود آغاز کرده، سپس به تصریح خویش سال‌های جوانی در نجف اشرف در جوار تربت پاک علی بن ابیطالب علیه السلام به خدمت و تحصیل معارف ادامه داده است.
در منابع اسلامی، «مولانا، سلطان الشعرا، شیخ الادبا، افضل الفضلا، حکیم ملا محمد بن سلیمان البیاتی البغدادی الملقب بالفضولی» نامیده شده است.
فضولی، مذهب شیعه داشت و کلیهی علوم عقلی و نقلی رایج زمان خویش را بخوبی آموخته بود و در اغلب زمینههای دانش بشری قلم زده است. استعداد شاعری را در خود احسان الهی میشمارد و در مقدمهی دیوان ترکی میگوید: «علمسیز شعر اساسی یۏخ دیوار اۏلور و اساس سیز دیوار غایتده بی اعتبار اۏلور».
وی در سه زبان ترکی، عربی و فارسی شاهکارهای اندیشگی چندی بر جای گذاشته است که برجستهترین آن‌ها «دیوان اشعار ترکی» وی است.
[1] فضولی، ملا محمد. دیوان اشعار فارسی، مقدمه و تصحیح: دکتر ح. م. صدیق، تبریز، نشر یاران، 1386.
[2] فضولی، ملا محمد. دیوان اشعار ترکی، مقدمه و تصحیح: دکتر ح. م. صدیق، تبریز، نشر اختر، 1385.
[3] فضولی، ملا محمد. لیلی و مجنون، مقدمه و تصحیح: دکتر ح. م. صدیق، تبریز، نشر اختر، 1391.
[4] فضولی، ملا محمد. غزللر، ترجمه: علی آقا واحد، م. مبارز علیزاده، دکتر زهتابی و . . . ، مقدمه و تصحیح: دکتر ح. م. صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1388.
فضولی، ملا محمد. گؤز بولاغی، ترجمه: دکتر ح. م. صدیق، تهران، نشر تکدرخت، 1392.
