آخوند حکیم ملاعبدالله زنوزی از اعاظم فیلسوفان اسلامی سده‌ی سیزدهم هجری است که سالیان متمادی در حوزه‌های علمیه‌ی تبریز و کربلا ونجف و قم و اصفهان تحصیل کرده است و در علوم عصر خود از فقه و اصول و رجال و حدیث سرآمد اقران شده است.
دکتر حسین محمدزاده صدیق کتاب «ملا عبدالله زنوزی و زنوزیه» مکتبی را در شرح زندگی و خدمات علمی و معرفی آثار مکتوب ملا عبدالله زنوزی و پیروان مکتب فلسفی بعد از او نگاشته است که در زیر بخشی از مقدمه‌ی کتاب را می‌آوریم. این کتاب یکی از کتاب‌های مهم در معرفی فلاسفه‌ی بلندپایه‌ی آذربایجان است.
حکیم زنوزی نین یاشاییشی
1ـ آتاسی
حکیم ملاعبدالله زنوزی نین آتاسی نین آدی «بایرام قولو» ایدی. ئوز حیاتیندا «زنوزلو باباخان» لقبی ایله مشهور ایدی. «مرند» ین تانینمیش عالیم و تقوالی شخصیتلریندن ساییلیردی.
2ـ دوغومو
حکیم ملاعبدالله مرند شهرینه باغلی زنوز کندینده 1280 ـ نجی ایللرده دونیایا گؤز آچمیشدیر. اونون دوغوم ایلی معلوم دگیلدیر و لاکین یاشاییشی و حیات ماجرالاریندان بئله معلوم اولور که ـ 1280 نجی اون ایللیگین ایکینجی یاریسیندا دونیایا گلمه‌لیدیر.
3ـ اوشاقلیغی و ایلک تحصیلی
اوشاقلیق ایللرینی گؤزل طبیعت و وئریملی یوردو زنوز کندینده کئچیر میشدیر. همین کندده ایلک تحصیله باشلامیش و گنجیلیگینده درین ذکایا صاحیب عبدالله، 18 یاشینا چاتار چاتماز «ملاعبدالله نحوی» لقبی ایله معروف اولموشدور. او، خوی شهرینده عربجه صرف، نحو، معانی، بیان، فقه، اصول، کلام، منطق و بعضی فلسفی کیتابلاری اوخویوب قورتاردیقدان سونرا، «کربلا» یا سفر ائتمیشدیر.
4ـ عالی تحصیلی
ملاعبدالله زنوزی، کربلا شهرینه گلنده، گنج بیر عالیم ایدی. او، کربلادا «آقا سید» آدیله تانینان «کتاب الریاض» صاحیبی آقا سید علی طباطبایی یانیندا »اصول فقه» اوخویور. او، کربلادا «مدرّس» لقبی ایله معروف اولور.
5ـ قم شهرینده
بئله لیکله بیر نئچه ایل کربلادا قالدیقدان سونرا، «قم» شهرینه یوللانیر. «ملا عبدالله مدرس نحوی زنوزی» قم شهرینده، «قوانین الاصول» کیتابی نین مؤلفی «میرزا ابوالقاسم قمی» نین یانیندا تحصیل ائدیر و اونون یانیندا همین کیتابی اوخویور.
6ـ اصفهان حوزه‌سینده
ملاعبدالله زنوزی، قم حوزه‌سینده درین تحصیل آلدیقدان سونرا، اصفهان حوزه سینه دعوت ائدیلدی. او زامانکی اصفهانین علمیه حوزه‌سی اسلام عالمینده معروف فلسفی حوزه ایدی. اورادا ملاعبدالله تدریس و تعلیمدن علاوه، ئوزو ایچون أوچ تانینمیش اوستاد دا سئچدی:
1. ملاعلی نوری یانیندا «علوم حکمیه» اوخوماغا باشلادی. ملا علی نوری، اصفهان حوزه‌سی نین آدلیم و تانینمیش عالیملریندن ایدی، او، سونرالار فتحعلی شاهین تهرانا دعوتینی قبول ائتمیش و تهراندا «مروی» مدرسه‌سینده فلسفه تدریسی ایچون، ئوز یئرینه ملاعبدالله زنوزی‌نی گؤندر میشدیر.
2. آقا سید علی طباطبایی نین اوغلو«آقا سید محمد» یانیندا «اصول فقه» کیتابینی تحصیل ائله‌دی.
آقا سید بؤیوک مبارز مجتهد ایدی. او، ایران ـ روس ساواشلاری زامانیندا «عباس میرزا» نین خواهیشی و ایسته‌گی أوزه‌ره، روس علیهینه جهاد حکمی وئردئ.
3. حاج سید محمد باقر رشتی یانیندا «فقه» اوخودو . اصفهان حوزه‌سینده درس آلان 2000 طلبه آراسیندان چوخو او مرحومون درس حوزه‌سینه داخیل ایدیلر و اونلارین بیر نئچه‌سی سونرالار اسلام دونیاسی نین آدلیم فیلسوف و حکمت عالیملریندن اولدولار که بیریسی ده ملا عبدالله زنوزی دیر.
4. آخوند ملاعلی‌بن‌جمشید مازندرانی‌ده، ملاعبدالله ـ ین اوستادلاریندان بیریسی اولموش و اونو چوخ سئویرمیش.
اصفهان حوزه‌سینده ملاعبدالله چوخ احترام قازاندی. او بیر چوخ عالم و فلسفه چی، او جمله‌دن آخوند ملاّعلی تنوری أوزه‌رینه چوخ تأثیر بوراخمیشدیر. هابئله عصرین اصفهانداکی فلسفه چیلری: آخوند ملا رضا تبریزی، ملا مصطفی قمشه‌ای، آخوند ملااسماعیل واحدالعین، حاج ملاهادی حکیم سبزواری، آخوند ملااسماعیل درکوشکی، حاج ملاجعفر لنگرودی و بونلارکیمی اونلار فلسفه‌چی، ملاعبدالله زنوزی‌یه چوخلو احترام بسله‌ییر دیلر. و اوندان ئویره‌نیردیلر. اوقده‌ر او حؤرمت صاحیبی ایدی که حتی تهراندا مروی مدرسه‌سی‌نین صاحیبی بو مدرسه‌نی تأسیس ائتدیکدن سونرا، فتحعلیشاهدان خواهیش ائدیرکه اونو تهرانا دعوت ائله‌سین.
ملاعبدالله ایللر بویو بیر طرفدن تدریس و باشقا طرفدن فلسفی و عرفانی کیتابلار و رساله‌لر یازماقلا، ئوز حسّ ائتدیگی تکلیف و وظیفه سینه عمل ائدیر، بورجونو ائلینه، دینینه و تاریخینه ادا ائدیر و اسلامی فلسفی دوشونجه‌نی قورویوب ساخلاییر.
7ـ تهراندا تدریس
تهراندا «مروی» مدرسه‌سینی «حاج محمد حسین خان قاجار مروی» تأسیس ائتمیشدیر. او، بو مدرسه‌ده ایرانین هر نقطه سیندن سئچگین عالیملری توپلامیش و جوره ـ جوره علملرین تدریسینه باشلامیشدیر. اونون خواهیشی ایله فتحعلی شاه «ملاعبدالله زنوزی» نی مروی مدرسه سینده درس دئمگه امر ائتمیشدیر. عبدالله زنوزی ایسه جوابدا یازمیشدیر:
«دراصفهان قریب به دو هزار طلاب مشغول تحصیل‌اند که چهارصد نفر بلکه متجاوز که شایسته حضور درس این دعاگو هستند، به مجلس درس دعاگو حاضر می‌شوند. چنانچه در تهران بیاید، موجب پریشانی این همه طالب علم خواهد شد.»[1]
و بو جواب ایله برابر«منتخب خاقانی فی کشف حقایق عرفانی» کیتابینی تألیف ائدیب مروی مدرسه سینده تدریس ایچون تهراندا گؤنده‌ریر.
فتحعلی شاه بو جوابی و کیتابی آلدیقدان سونرا ملاعلی نوری‌یه امر ائدیرکه لاییق گؤردوگو شخصیتلردن بیریسینی تهران دارالخلافه سینه گؤندرسین.
ملاعبدالله زنوزی نین اوغلو«حکیم آقا علی» یازدیر.
«آن جناب، باز مرحوم «والد علامه ملاعبدالله مدرس زنوزی» را معین فرمود و به طهران روانه کرد.»[2]
حکیم ملاعبدالله، بودفعه ملاعلی نوری نین خواهیشینه گؤره تهرانا گئدیر.
حکیم ملاّ عبدالله، 20 ایل تهران مروی مدرسه سینده فلسفه تدریس ائدیر. اورادا، اوغلو دئمیشکن:
«کمال توقیر و تکریم از آن مرحوم به عمل می‌آمد و به صورت و معنی ترقیات جلیه نمود و در سنه‌ی یک هزار و دویست و پنجاه وهفت (1257ق. ) به رحمت ایزدی پیوست.»[3]
ملاعلی نوری، اونو تهرانا گؤندررکن یازیردی که ان یئتگین عالیمی فلسفه تدریسی ایچون ئولکه‌نین پایتختینه گؤندریر و حتی اونو، ئوزوندن‌ده لاییق حساب ائتمیشدی.
8ـ آدلیم طلبه‌لری
حکیم زنوزی تهران حوزه‌سینده چوخلو عالیملر و فیلسوفلار تربیه‌ائدیر. سید جلال‌الدین آشتیانی یازیر:
«متأسفانه از مستفیدان و تلامیذ حوزه او اطلاع کامل نداریم. با آنکه حوزه فلسفیِ گرمی داشت و بواسطه احاطه به افکار
حکمی بزرگ و عرفانی نامدار و دقت نظر و برخورداری از بیان روان و تقریر شیوا، جمع زیادی به حوزه درس او حاضر می‌شدند.»[4]
هر حالدا، اونون تانینمیش شاگیردلر و طلبه‌لریندن، بونلاری آد آپارماق اولار:
1. میرزا ابوالقاسم نوری: او «کلانتر» لقبی ایله معروف اولموشدور. اونا «میرزا ابوالقاسم طهرانی» ده دئییلیر و بیر چوخلاری اونو «علامه محقق» آدلاندیر میشلار. اونون اصول علمی‌نین «الفاط» بحثینده چوخ تانینمیش اثری واردیر. بو اثرین آدی «مطارح الانتظار» دیر.
2. شیخ مرتضی انصاری: اونون اصلی دزفول شهریندن ایدی و تهراندا سونرالار عقلی علملر تدریس ائدیردی.
3. ملا حسن خوئی: عصری نین بؤیوک فلسفه‌چی عالیملریندن اولموشدور. اونون اصلی، عالیملر بئجردن خوی شهریندن ایدی. ملاحسن خوئی یاشادیغی محیطده‌ده، چئوره‌نین درین حؤرمتینی قازانمیشدیر.
4. آقا علی حکیم: مرحوم ئوز اوغلو ایدی. آقا علی حکیم ئوزو ترجمه‌ی حالینی قلمه آلمیشدیر.[5]اونون یازدیغینا گؤره، 1234هـ. ایلینده «اصفهان» شهرینده دونیایا گلمیشدیر. اصفهان حوزه سینده عربیات و منطق اوخودوقدان سونرا، «تجریدالکلام» و «معالم الاصول» کیتابلارینی تحصیل ائتمیش و سونرا «والدعلامه»نین درس حوزه سینه گیرمیش، شرح لمعه»، «قوانین»، «شوارق الالهام»، خواجه نصیرین «شرح اشارات» و ملاصدرانین «مبدأ و معاد» درس کیتابلارینی تحصیل ائتمیشدیر. آتاسی اصفهاندان تهراندا کؤچدوکدن سونرا، او «قزوین» شهرینه گئتمیش و «ملاآقا» یانیندا «علوم عقلی» اوخوموش و بئش ایل سونرا تهرانا دؤنموش و همین علملرین تدریسی ایله مشغول اولموشدور. او، تهراندا ایلک ئونجه «مدرسه‌ی قاسم خان» و سونرا «سپهسالار» مدرسه سینده مدرّس اولموشدور.
9ـ ئولومو
اوغلو آقا علی حکیم اونون ئولومو ایچون «روح عبدالله همی روحانیان را پیشوا» عباره‌سینی ماده تاریخ کیمی ایشه آپارمیشدیر.[6] بو ماده تاریخی 1257 ایله برابر اولور. او، تهراندا وفات ائتمیش و دفن ائدیلمیشدیر.
حکیم زنوزی نین اثرلری
حکیم ملاعبدالله زنوزی‌نین اثرلرینی آشاغیدا قیساجا معرفی ائدیریک:
1ـ لمعات الهیه فی معارف ربوبیه
فتحعلی شاهین جلو سونون أوچونجو ایلینده، 1240ـ نجی ایلده بو کیتابی 20 فصل و هر فصلی بیرنئچه «لمعه» ده‌قورتارا بیلمیشدیر. اثردن ایندیه کیمی 5 الیازما نسخه‌سی تانینمیشدیر[7]و اونون چاپینی سید جلال‌الدین آشتینی تهراندا 1362ـ نجی ایلده «مؤسسه مطالعات تحقیقات فرهنگی» طریقی ایله نشر ائتدیردی که تأسفّله علمی و دقیق بیر نشر دگیلدیر.
اثرین اساس موضوعو «واجب الوجود» و اونون صیفتلری‌نین اثباتی و معرفت یوللاریندایر.
اثری نشر ائدن «سید جلال‌الدین آشتیانی» بو آذربایجانلی تورک فلسفه‌چی سی‌نین عظمتلی اثرینی نشر ائدرکن، اونون جامع‌لیگی قارشیسیندا حئیرت ائدیر و ایستر ـ ایستمز اعتراف ائدیرکه:
«مسأله‌ی مهم ما جامعیت این فیلسوف محقق است در طرق و مشارب مختلف فلسفی از حکمت مشّاء و فلسفه‌ی اشراق و افکار عرفا وآراء مفسران ومؤولان قرآن و محققان در شارحان آثار وارده از ائمه شیعه در اصول عقاید. . . »
2ـ انوار جلیه فی‌کشف حقایق اسرار علویه
«حدیث حقیقت» آدی ایله معروف اولان، کمیل‌بن زیاد نخعی طرفیندن روایت ائدیلن حضرت علی یه‌منسوب حدیثین شرحیدیر. بو حدیث «ماالحقیقه» آدی ایله تانینیر. اثری، حکیم زنوزی ـ1247 نجی ایلده یازمیشدیر. اثردن ایندیه کیمی دؤرد الیازما نسخه‌سی تانینمیشدیر[8] بو الیازمالارین ایکیسی مؤلفین ئوز نستعلیق خطی ایله‌دیر. بیرینجی سی تهران دانشگاهیندا و ایکینجی سی ملک کیتابخانا سیندا ساخلانیلیر. بو دگرلی اثرین متنینی، تهراندا، «مؤسسه مطالعات اسلامی» (مک‌گیل دانشگاهی‌نین تهران شعبه‌سی) نشر ائتمیشدیر.
3ـ رساله علّیه فی کشف عقوبات اخرویه
1239ـ نجو ایلده «علیشاه ظل السلطان» آدینا یازدیغی بو اثردن یالنیز بیر نسخه تهران ملی کتابخانا سیندا «680 ف» سای ایله ساخلانیلیر. نسخه‌نی محمد باقر جهرمی شیرازی 1239ـ نجو ایلین رجب آییندا استنساخ ائتمیشدیر. نسخه 62 صفحه‌ده‌دیر و هر صحیفه 11 سطرده یازیلمیشدیر. اثرین اساس موضوعو آللاهین گوناهکارلار قارشیسینداکی غضبین کیفیتی و نئجه‌لیگی‌نین شرحی دیر.
4ـ منتخب خاقانی
اصلینده «لمعات الهیه» اثری‌نین خاقان فتحعلی شاه امری ایله خلاصه اولونموش جزوه سیدیر.
کیتابین اصلی 20 فصلده‌دیر و محمد حسن خان قاجار مروی‌نین ایستگی أوزره فتحعلی شاه قاجارین، زنوزی‌نی اصفهاندان تهرانا دعوت ائتمه‌سینه جواب اولاراق یازیلمشدیر. او، بوکیتابین تألیفی ایله، تهرانا گلمکدن بویون قاچیرمیشدیر. بوکیتابی ایسه 20 فصل اصلی اولان «رساله‌ی خاقانیه و وجیزه‌ی سلطانیه» اثریندن 1240ـ نجی ایلده تلخیص ائتمیش و اونا «منتخب الخاقان» آدی وئرمیشدیر. سونرالار منتخب خاقانی آدی ایله معروف اولموشدور.
اثردن ایندیه کیمی ایکی نسخه، بیرینجی‌سی رضوی کیتابخانه سیندا «1039» سای ایله ساخلانیلیر. بو نسخه 214 صحیفه‌ده‌دیر. هر صحیفه‌ده 13 سطر نستعلیق یازیسی‌وار.
ایکینجی سی تهران، ملی کیتابخانا سیندا «909 ف» سای آلتیندا در، هر صحیفه‌سی 14 سطر اولان 194 صحیفه‌لی مؤلفین ئوزگؤزل خطی ایله اولان بو نسخه 1240ـ نجی ایلده استنساخ ائدیلمیشدیر. [9]
بو اثری تهراندا «نجیب مایل هروی افغانی» چاپ ائمیشدیر. 1361ـ نجی ایلده یوخاریداکی ایکی نسخه أوزوندن ترتیب ائدیلن بو چاپ، مغلوط و دگرسیزدیر. مصحح، فلسفی سؤزلری یاخشی باشادوشمه دیگینه گؤره، چوخ یئرده جمله‌لری قیرمیشدیر. میثال ایچون «اتصاف ماهیات شمار به حقایق موجودات» عیباره‌سینده «شمار» سؤزوندن سونرا نقطه قویموشدور! و یا بیرچوخ یئرده «اضافت» سؤزونو «اصناف» اوخوموشدور! و یا «حنیفیه» اصطلاحی‌نی «حنفیه» یازمیشدیر، «اضواء حقیقیه»نی «اضواء حقیقه» (؟) کیمی دوشونموشدور. چوخ یئرده «یا» اداتی«با» اولموشدور و عکسینه، و یا «مرجوح» یئرینه «مرجوع» یازیلمیشدیر. بو اثر یئنی‌دن ایشلنمه‌لی و چاپ اولمالیدیر.
حکیم عبدالله زنوزی اثرین مقدمه سینده یازیر:
«. . . مأمور شدم که آن کتاب مستطاب (= لمعات) را مختصر نمایم و طایفه‌ای از براهین و نتایج و تحقیقات و تدفینات را بیندازم تا نفعش عام و فیضش تام باشد. . . منظم به نظم عجیب و مرتب به ترتیب غریب آمد. . . »
بیز، بورادا همین کیتابین بیرینجی بؤلومونون ترجمه‌سینی تقدیم ائده‌جه‌ییک. مایل هروی چاپی نین سون درجه مغلوط اولدوغو ایچون، اثرین تهران ملی کیتابخاناسیندا ساخلانیلان مؤلفین ئوز الی ایله یازیلان الیازمانی ترجمه ایچون سئچدیک و آنلایا بیلمه‌دیگیم بعضی یئرلرده ایسه، بؤلوملرین داها تفصیلاتلا یازیلمیش «لمعات الهیه» متنینه باش ووردوم.
5ـ معارف
بو اثردن بیر الیازما تهران ملی کیتابخاناسیندا 680 سای آلتیندا ساخلانیلیر.
6ـ اسفار شرحی
ملاصدرانین «اسفار» اثرینه شرح یازمیشدیر. حکیم عبدالله زنوزی، ملاصدرانی تأیید ائدن فلسفه چیدیر. اونون «اسفار» اثرینه اهمیت قازاندیران دا ائله بو فلسفه چیدیر.
7ـ «مبدأ و معاد» شرحی
بودا ملاصدرانی تأیید ائتمه ایچون یازیلمیشدیر.
8ـ «شواهد» شرحی
بو، اصلینده «شواهد الربوبیه» اثرینه حاشیه کیمی یازیلمیشدیر.
9ـ «شوارق» شرحی و حاشیه‌سی
بو آدلیم اثره، شرحدن علاوه، ئوزگؤروشلرینی‌ده حاشیه اولاراق یازمیشدیر.
[1] ـ لمعات الهیه، ص 7ـ سید جلال آشتیانی بورادا سهو و یا عمد اولاراق بو سؤزلری حکیم ملاعبدالله زنوزی یه یوخ، بلکه «ملاعلی نوری» یه منسوب ائدیرلر.
[2] ـ همان یئر.
[3] ـ همان یئر.
[4] ـ لمعات الهیه، ص2.
[5] ـ لمعات، ص 8.
[6] ـ لمعات، ص 8.
[7] ـ احمد منزوی، فهرست نسخه‌های خطی فارسی، جلد2، ص 837
[8] ـ احمد منزوی،ج 2، ص 1053
[9] ـ احمد منزوی، ج 2، ص 850.